Sztuka jezuicka – Historia, charakterystyka i wpływ
Termin "katolicka sztuka kontrreformacyjna" (inaczej sztuka jezuicka) opisuje bardziej rygorystyczny, doktrynalny styl sztuki chrześcijańskiej, który rozwinął się w okresie ok. 1560-1700 w odpowiedzi na wystąpienie Marcina Lutra przeciwko Kościołowi Katolickiemu (1517) i późniejszą protestancką sztukę reformacyjną. Ten ostrzejszy styl katolickiej sztuki biblijnej (zapoczątkowany przez Sobór Trydencki, 1545-63) miał na celu podkreślenie teologicznych różnic między katolicyzmem a protestantyzmem, skupiając się na tajemnicach wiary, a także na roli Maryi Dziewicy i świętych. Miała ona ożywić kongregacje katolickie w całej Europie, minimalizując w ten sposób ekspansję protestantyzmu. Aby nadać rozmach swojej kampanii, Kościół Katolicki, wspomagany przez nowo powstały zakon jezuitów, a także zamożne osoby pobożne, zaczął zlecać budowanie podług nowej architektury, tworzenie dzieł sztuki ołtarzowej (głównie obrazy olejne w dużej skali), inspirujących malowideł kościelnych i głównych elementów rzeźby kościelnej i rzeźby w drewnie. Zagorzałymi zwolennikami katolickiej kontrreformacji i propagowanej przez nią sztuki religijnej były Włochy, Hiszpania i jej kolonie Flandria i Neapol, a także południowe Niemcy. Jego czołowymi przedstawicielami byli zatem włoscy artyści baroku, tacy jak Caravaggio, Pietro da Cortona, Bernini i Andrea Pozzo; szkoła malarstwa hiszpańskiego, m.in. El Greco, Ribera i Francisco de Zurbaran; i flamandzki mistrz Peter Paul Rubens.
Reformacja - Osłabienie "duchowości" sztuki
Dwa ważne czynniki ukształtowały sztukę katolickiej kontrreformacji w XVI i XVII wieku. Po pierwsze, wzrost poziomu korupcji w Kościele Katolickimzaczynając od papieża i idąć w dół hierarchi kościelnej. To właśnie ta korupcja (w szczególności sprzedaż odpustów w celu sfinansowania renowacji Bazyliki św. Piotra w Rzymie), nadzorowana przez papieża Leona X (1513-21), spowodowała, że MarcinLuter wszczął protestancką rewoltę.
Drugi czynnik był artystyczny, choć również odzwierciedlał podobny duchowy upadek w Kościele Katolickim. W XV wieku malarstwo wczesnorenesansowe zamawiane przez Kościół lub jego chrześcijańskich wyznawców stopniowo stawało się coraz mniej religijne. Na przykład freski w Kaplicy Tornabuoni (1485-90), autorstwa Domenico Ghirlandaio, wydają się być bardziej skoncentrowane na szczegółach życia mieszczańskiego miasta niż na ich rzeczywistych tematach tj. życiu Dziewicy i Jana Chrzciciela.
Zaczęły też pojawiać się świeckie motywy, na przykład wpływowy artysta Andrea Mantegna (1431-1506) mocno związał się z bogatą rodziną Gonzaga w Mantui, podczas gdy nawet pobożny Botticelli (1445-1510) spędzał czas na malowaniu wielu pogańskich dzieł dla potężnej rodziny Medici we Florencji (patrz na przykład "Wiosna" 1482 i "Narodziny Wenus" 1485, oba naznaczone znaczną nagością). Działalność ognistego dominikańskiego kaznodziei Girolamo Savonaroli (1452-98), której kulminacją było "Ognisko próżności" w 1497 r. , była wyraźną oznaką braku pobożności chrześcijańskiej i postępującej dekadencji chrześcijan tamtych czasów.
Sytuacja uległa dalszemu zaostrzeniu w epoce malarstwa renesansowego, gdy humanizm (charakterystycznie wyrażający się w aktach męskich i kobiecych) stał się ważną cechą estetyki renesansowej (jak pokazuje marmurowy posąg Dawida Michała Anioła 1501-4 i "ignudi" na fresku "Genesis" 1508-12 na suficie Kaplicy Sykstyńskiej, autorstwa tego samego artysty). Gorsze miało dopiero nastąpić, gdy renesans ustąpił miejsca optycznym pretencjom malarstwa manierystycznego w latach 20. i 30. XVI wieku, czego przykładem są dzieła takie jak "Zdjęcie z krzyża" (1526-8) w Kaplicy Capponi we Florencji autorstwa Pontormo (1494- 1557). To nietradycyjne podejście do sztuki nie podobało się ani protestantom, ani bardziej konserwatywnym frakcjom w Rzymie. Innym kontrowersyjnym dziełem była "Gody w Kanie Galilejskiej" (1563) autorstwa Veronese.
Sobór Trydencki
Aby odbudować zaufanie do autorytetu Kościoła Katolickiego, po bliźniaczych wstrząsach reformacji protestanckiej (1517) i grabieży Rzymu (1527), konieczna była mocna kampania reformatorska. Impuls do takiej reformy pochodził od Towarzystwa Jezusowego (jezuitów), założonego przez św. Ignacego Loyolę (1491-1556) oraz od XIX Soboru Powszechnego (Soboru Trydenckiego), zainicjowanego przez papieża Pawła III (1534-1549), który odbył się w liczbie 25 sesji w latach 1545-1563. Kontrreformatorzy mocno wierzyli w edukacyjną i inspirującą moc sztuki wizualnej i propagowali zbiór wskazówek, których należy przestrzegać przy tworzeniu obrazów i rzeźb religijnych. Stanowiły one podstawę dla tego, co stało się znane jako katolicka sztuka kontrreformacyjna (bądź sztuka jezuicka).
Charakterystyka sztuki jezuickiej (kontrreformacyjnej)
Kontrreformatorzy najpierw podkreślili potrzebę odróżnienia jedynego prawdziwego Kościoła od oderwanej grupy kościołów protestanckich, które wymówiły posłuszeństwa papieżowi i odseparowały się od Kościoła Katolickiego. Od tej pory więc artyści mieli zatem skupić się na charakterystycznych aspektach dogmatu katolickiego, takich jak: Niepokalane Poczęcie, Zwiastowanie Dziewicy, Przemienienie Chrystusa i inne. Również wszelkie wyraźne przedstawianie cierpienia i konania Chrystusa na krzyżu zostało uznane za szczególnie podnoszące na duchu i służyło również do zilustrowania szczególnej katolickiej wersji Przeistoczenia w Eucharystii. Rola Matki Boskiej, Świętych i Sakramentów była również charakterystyczną cechą katolicyzmu i miała być odpowiednio zilustrowana w dziełach sztuki religijnej. Po drugie, kontrreformatorzy postulowali, że malarstwo biblijne powinno być bezpośrednie i przekonujące w swojej narracyjnej prezentacji oraz powinno być oddane w jasny, dokładny sposób, bez zbędnych i wytwornych upiększeń. Po trzecie, kontrreformatorzy, w szczególności pobożni ludzie, tacy jak Ignacy Loyola, Teresa z Avila, Jan od Krzyża, Franciszek Salezy i Filip Neri, nalegali, aby sztuka katolicka zachęcała wiernych do pobożności: dlatego artyści powinni malować i rzeźbić sceny o odpowiedniej barwi i intensywności duchowej. Po czwarte, jeśli chodzi o sposób wykonywania obrazów i posągów, reformatorzy podkreślali wagę uczynienia ich jak najbardziej zrozumiałymi i przystępnymi dla zwykłych ludzi. Wykorzystując te techniki, sztuka katolicka miała zwalczać ekspansję protestantyzmu w całej Europie, zwłaszcza na obszarach takich jak Francja, południowe Niemcy, Holandia, Polska, Czechy i Węgry.
Sztuka barokowa
Po Soborze Trydenckim Kościół katolicki, wraz z nowymi zakonami, takimi jak barnabitowie, kapucyni, karmelici bosi, jezuici, teatyni i urszulanki, zwiększył swój mecenat nad sztuką w większości krajów Europy. Z tej kampanii sztuki kontrreformacyjnej wyłoniła się antymanierystyczna szkoła bolońska (1590-1630), kierowana przez Annibale Carracciego wraz z bratem Agostino Carracci (1557-1602) i kuzynem Ludovico Carracci (1555-1619). W konsekwencji powstał ruch o zasięgu międzynarodowym, który znamy jako sztukę barokową (styl, który trwał do 1700 roku lub nawet nieco dłużej). Ten typowo mocny i dramatyczny styl wpłynął na wszystkie dziedziny sztuki, dając początek architekturze barokowej, a także barokowemu malarstwu i rzeźbie (w rzeczywistości projekty często łączyły wszystkie te dyscypliny).
Sztuka katolicka we Włoszech
Architekci barokowi we Włoszech stworzyli liczne podręcznikowe przykłady architektury katolickiej, zwłaszcza Bazylikę i okolice Bazyliki Świętego Piotra (ok. 1506-1667) oraz Kościół Gesu (1568-84) w Rzymie; natomiast malarze kontrreformacyjni zasłynęli ze swojego klasycznego podejścia, czego przykładem są dzieła Annibale Carracciego (1560-1609) i ołtarze weneckie z końca XVI wieku, zwłaszcza te autorstwa Tycjana (ok. 1485/8-1576) i Tintoretta (1518)94). Podręcznikowym przykładem kontrreformacyjnej rzeźby barokowej była "Ekstaza Świętej Teresy" (1647-52) Berniniego (1598-1680), w kaplicy Cornaro, Santa Maria della Vittoria w Rzymie. Po Berninim największym katolickim artystą Rzymu był Carlo Maratta (1625-1713).
Jednak "najprawdziwszą" sztukę katolicką stworzył krnąbrny geniusz Caravaggio (1571-1610), którego malowanie postaci religijnych było tak naturalne i realistyczne, a przez to natychmiast zrozumiałe dla zwykłych wiernych, że stało się kwintesencją malarstwa kontrreformacyjnego. (Zob. na przykład "Wieczerza w Emaus" 1601-2, National Gallery, Londyn). W rzeczywistości wykorzystanie przez Caravaggia ludzi ulicy jako modeli dla swoich świętych postaci doprowadziło do takiego realizmu, że był krytykowany przez konserwatystów za okazywanie niewystarczającego szacunku dla Dziewicy Maryji.
Mistrzami duchowej inspiracji byli artyści, którzy tworzyli niesamowite iluzjonistyczne malowidła ścienne (znane jako kwadratura) na ścianach i sufitach barokowych kościołów. Najlepsze z tych malowideł trompe l'oeil to "Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny" (katedra w Parmie) (1526-30) autorstwa Correggio, "Triumf Imienia Jezus" (1584, Kościół Gesu) autorstwa Giovanniego Battisty Gaulliego, "Alegoria Boskiej Opatrzności" (1633-9, Palazzo Barberini) autorstwa Pietro da Cortony; i "Apoteoza św. Ignacego" (1691-4, San Ignazio, Rzym) Andrei Pozzo. Porównaj te inspirujące prace z wyciszonymi, a nawet surowymi wnętrzami kościołów stworzonymi przez protestanckich artystów, takich jak Pieter Saenredam (1597-1665) i Emanuel de Witte (1615-92).
Sztuka katolicka w Hiszpanii i Neapolu
Jeśli Włochy były mózgiem katolickiej kontrreformacji, ich sercem była Hiszpania, najbardziej pobożny kraj w Europie. Za bardzo pobożnego króla Filipa II (1527-1598) malarze i rzeźbiarze hiszpańskiego baroku stworzyli jedne z najbardziej duchowych ilustracji wiary katolickiej. Największym z nich był El Greco (1541-1614), którego arcydzieła obejmują "Obnażenie z szat" (1577, Katedra w Toledo), "Pogrzeb hrabiego Orgaza" (1586, kościół San Tome, Toledo); "Chrystus wypędzający kupców ze świątyni" (1600, National Gallery, Londyn); "Wniebowstąpienie Marii Panny" (1607-13, Muzeum Santa Cruz, Toledo); i "Pokłon pasterzy" (1613, Prado, Madryt). Inni hiszpańscy artyści baroku to Velazquez (1599-1660), choćby ze względu na swoje arcydzieło "Chrystus ukrzyżowany" (ok. 1632, Prado), Zurbaran (1598-1664); Bartolome Esteban Murillo (1618-1682) i Juan de Valdes Leal (1622-1690).
W hiszpańskiej kolonii, jaką był Neapol, katolicką szkołą malarstwa neapolitańskiego (1600-56) kierował szereg pobożnych artystów, takich jak Battistello Caracciolo (1578-1635), Jusepe Ribera (1591-1652), Guido Reni (1575- 1642) i Lanfranco (1582-1647). Po zarazie z lat 1654-55 barok neapolitański reprezentowali tacy mistrzowie jak Mattia Preti (1613-99) i Luca Giordano (1634-1705); obaj studiowali Caravaggia w Neapolu i obaj inspirowani byli spuścizną malarstwa weneckiego z "cinquecento", w szczególności dziełami Paolo Veronese (1528-88).
Hiszpańscy rzeźbiarze, którzy przyczynili się do katolickiej kontrreformacji to Juan de Juni (1506-77), Jeronimo Hernandez (1540-1586); Pablo de Rojas (1549-1611), Andres de Ocampo (1555-1623), Juan Martinez Montanes (1568-1649), Gregorio Fernandez (1576-1636), Alonso Cano (1601-67) i Pedro Roldan (1624-99).
Sztuka katolicka we Flandrii
W przeciwieństwie do swoich holenderskich rywali na północy, katoliccy malarze flamandzcy z hiszpańskich Niderlandów (Flandria również była hiszpańską kolonią) nadal malowali wielkie obrazy religijne dla klientów wywodzących się z Kościoła Katolickiego. W malarstwie flamandzkim końca XVI i XVII wieku dominowali Rubens (1577-1640) i jego czołowy uczeń Anthony Van Dyck (1599-1641). Wśród wielu arcydzieł sztuki katolickiej Rubensa są "Samson i Dalila" (1610, National Gallery, Londyn), "Rzeź niewiniątek" (1611, kolekcja prywatna), "Zdjęcie z krzyża" (1612-14, Katedra Najświętszej Marii Panny w Antwerpii), "Zmartwychwstanie Chrystusa" (1616, Palazzo Pitti, Galleria Palatina, Florencja), "Przebicie włócznią" (1620, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpia), i "Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny" (1626, Narodowa Galeria Sztuki w Waszyngronie).
Sztuka kontrreformacyjna rozprzestrzeniła się w katolickiej Europie, a następnie w zamorskich hiszpańskich koloniach katolickich w Azji i obu Amerykach, gdzie miała ogromny wpływ na kształtowanie się nowych społeczeństw katolickich. Wspierana przez jezuitów i franciszkanów, zainspirowałaszkoły malarstwa, takie jak Szkoła Cuzco, Szkoła Quito i Szkoła Chilote.
Katolickie obrazy i rzeźby kontrreformacyjne można oglądać w jednych z najlepszych muzeów sztuki na świecie.
Czytaj nasz blog tutaj.