“Pietà z Villeneuve-lès-Avignon” – Obraz religijny Quartona

Pieta Avignon autorstwa Enguerrand Quarton jest jednym z najbardziej uderzających dzieł religijnych XV wieku. Choć nieco kontrowersyjny, bo nie pasuje do żadnego stylu historycznego, ten obraz religijny wyraża nowoczesność, jaką osiągnęli niektórzy postępowi malarze francuscy (i flamandzcy) działający pod wpływem włoskiego renesansu. Z jednej strony zachowuje nieco "płaskości" sztuki bizantyjskiej, oferując jednocześnie świeżość bardziej zgodną ze sztuką renesansową niż z malarstwem gotyckim. To arcydzieło sztuki biblijnej (zawierające Opłakiwanie Chrystusa) ze szkoły prowansalskiej, przez długi czas anonimowe lub niejasno przypisywane "Mistrzowi Piety w Villeneuve-les-Avignon", jest obecnie przypisywane Enguerrandowi Quartonowi, znanemu również jako Charenton. Quarton stworzył też inne, niemal równie znane dzieło, jakim jest "Koronacja Marii", namalowana w latach 1453-54 na ołtarzu Trójcy Świętej w kościele Kartuzów w Villeneuve-les-Avignon.

W ostatnich latach powstał stosunkowo precyzyjny zarys biografii malarza. Opuścił swoją rodzimą północ między 1435 a 1440 rokiem i przeniósł się na południe Francji, gdzie ostatecznie osiadł. W 1444 r. jest rejestrowany jako mieszkaniec Aix-en-Provence. Wynajął dom w Awinionie w 1447 roku. Od tego czasu był notowany rok po roku jako mieszkaniec Awinionu lub jako "malarz z Awinionu".

24 kwietnia 1453 r. ustalono cenę za "Koronację Marii", która miała być przeznaczona dokościoła w klasztorze kartuzów w Villeneuve-les-Avignon. Nie ma natomiast wzmianki o "Piecie". Ten konkretny obraz tablicowy został pokazany w Luwrze w 1904 roku z okazji wystawy "pierwotnych mistrzów francuskich", gdzie został on "odkryty". A wcześniej? Wydaje się, że do czasu Rewolucji Francuskiej znajdował się w klasztorze kartuzów w Villeneuve-les-Avignon.

"Pietà z Villeneuve-lès-Avignon" jest, w rzeźbiarskiej szorstkości form i intensywnej ekspresji twarzy, jednym z najbardziej charakterystycznych i jednym z najbardziej uderzających przykładów średniowiecznego malarstwa z XV-wiecznej Prowansji. To dzieło jest ponadczasowe, ponad każdym stylem, wykraczające poza wszystko, w którym udaje się przekształcić realistyczne elementy w symbole surowej wielkości. Jednocześnie rustykalny i erudycyjny, trzeźwy i monumentalny, zachował wiele ze swojej tajemniczości. Kim jest dawca klęczący po prawej stronie, z sękatymi rękami i wystającymi żyłami? Co to za miasto w oddali, którego smukłe minarety wyróżniają się na tle złotej ziemi? Jeruzalem, które jest jednocześnie ziemskie i niebiańskie? Oszczędna szorstkość obrazu jest jednak przytłaczająca dla widza.

W jej centrum artysta jak nigdy dotąd umieścił prostą, ale wzniosłą tajemnicę śmierci Syna Człowieczego iJegoopłakiwania. Być może można go porównać tylko do Chrystusa we wspaniałym "Ołtarzu Isenheim" (1515) autorstwa Matthiasa Grunewalda (ok. 1475-1528), cechującego się tą samą "szorstkością", choć akcenty położone zostały zupełnie inaczej.

Niezwykle "trzeźwa" "Pietà z Villeneuve-lès-Avignon" z przenikliwymi, ściernymi kątami, zorganizowana jest wokół umęczonego ciała Chrystusa, który leży poziomo nad kolanami Jego Matki. W tej scenie bólu, która celebruje cierpienie jako obietnicę odkupienia, są cztery postacie (plus jeszcze jedna: dawca). Cztery postacie w misterium śmierci i zmartwychwstania; popielate ciało tonące w Świętym Janie Chrzcicielu po prawej i po lewej Maria Magdalena. Obie postaci pochylają się ku ciału Jezusa, a pośrodku wyprostowana postać śmiertelnie bladej Dziewicy Maryi z uniesionymi do modlitwy rękoma, która przecina kompozycję z przeciwstawnym rozmachem, unosząc ją w górę. Postać Jana Chrzciciela zdejmującego koronę cierniową z głowy Chrystusa nie ma precedensu w sztuce średniowiecznej do XV wieku włącznie. Praca doskonale reprezentuje styl Quartona, charakteryzujący się pewną linią, równowagą efektów ekspresyjnych i ornamentalnych oraz rozszczepieniem form na elementy fasetowe.

Ten niezrównany ołtarz wydaje się bardziej pierwotny, niż jest w rzeczywistości. Nieporównywalny w swej straszliwej wyrazistości, która zakorzeniona jest w potocznej rzeczywistości, osiąga najwyższy stopień duchowości.