“Madonna w grocie” – obraz religijny Leonarda da Vinci owiany tajemnicą
Jeden z najwspanialszych obrazów renesansowych, dzieło Leonarda da Vinci, istnieje w dwóch wersjach: wcześniejsza, czasami nazywana "Dziewicą w grocie", obecnie w Luwrze; a później w Galerii Narodowej w Londynie. Oryginalny obraz wykonał Leonardo niedługo po wstąpieniu na służbę księcia Mediolanu Ludovica Sforzy. Zlecono wykonanie kilku obrazów tablicowych do dekoracji ankony (rzeźbionego drewnianego ołtarza przeznaczonego do umieszczania obrazów religijnych) w kaplicy Niepokalanej w kościele San Francesco Grande w Mediolanie. W kwietniu 1483 r. członkowie Bractwa Niepokalanego Poczęcia podzielili projekt między Leonardo (odpowiedzialnego za namalowanie Dziewicy z Dzieciątkiem) a braci Ambrogio De Predis (odpowiedzialnego za osiem aniołów na dwóch bocznych panelach) i Evangelistę De Predis (odpowiedzialnego za remont ancony). "Madonna w grocie" została ukończona około 1484 roku i zgodnie z zamierzeniami mogła zostać umieszczona w kaplicy Niepokalanego Poczęcia, jednak w krótkim czasie została sprzedana za 100 dukatów królowi Francji Ludwikowi XII (1462-1515), który być może następnie podarował go cesarzowi Maksymilianowi I (1459-1519). Druga, londyńska wersja (ok. 1495-1508) została zamówiona jako zamiennik do kościoła San Francesco Grande, namalowana przez Leonarda i jego asystentów i zainstalowana zgodnie z planem. Oba te obrazy religijne są arcydziełami sztuki renesansowej, nie tylko dlatego, że są jednymi z niewielu znanych dzieł namalowanych ręką Da Vinci.
Kompozycja
Zlecenie na wykonanie tego ołtarza otrzymał Leonardo dzięki przedstawieniu Dziewicy dla uhonorowania doktryny o Niepokalanym Poczęciu (dogmat głoszący, że Maryja została poczętą bez grzechu pierworodnego). Jak sama nazwa wskazuje, oprawą ikonograficzną jest skalna grota, w której cztery postacie siedzą razem na kamiennej podłodze w układzie przypominającym piramidę, który pozornie utrzymuje wszystkie cztery postacie w ścisłej wymianie spojrzeń i gestów. Po lewej archanioł Gabriel wita nas na scenie enigmatycznym spojrzeniem, wskazując jednocześnie na postać dziecka (św. Jana). Drugą ręką podtrzymuje siedzące obok Dzieciątko Jezus. Na wierzchołku piramidy znajduje się Dziewica lub Madonna, której ręka wzniesiona jest dłonią w dół nad głową małego Chrystusa, jakby udzielała mu błogosławieństwa. Ręka Gabriela, która wskazuje na małego Jana, tworzy poziomą linię w przestrzeni między ręką Dziewicy a głową Chrystusa, jakby dopełniała niewidzialnego krzyża. Tymczasem małe lewe ramię Dzieciątka Jezus jest uniesione w geście błogosławieństwa, skierowane do małego św. Jana, który składa dłonie w modlitwie. Krąg uzupełnia Madonna, która wyciąga rękę, aby otoczyć głowę niemowlęcia (Jana).
Światło i cień
Posługiwanie się światłem i cieniem przez Leonarda (najprawdopodobniej jego największy wkład w sztukę renesansu) jest prawie bezbłędne. Postacie wyłaniają się z ciemności groty, oświetlone światłem padającym z prawego górnego rogu obrazu. Powstałe "chiaroscuro" (światłocień) wzmacnia objętość i trójwymiarowość postaci, podczas gdy kunszt Leonarda sprawia, że krawędzie pomiędzy zacienionymi a oświetlonymi obszarami twarzy postaci są oddane z jak największą wiernością. Ten naturalizm przedstawia jedno z najlepszych aspektów malarstwa Leonarda, ale wskazuje również na zerwanie ze stylem sztuki renesansowej we Florencji (czyli ekspresjonistycznej metody propagowanej przez Botticellego (np. "Wiosna" (ok.1482-3) lub "Narodziny Wenus" (1484-3) 6) obydwa w Uffizi), w których anatomiczna dokładność poświęcona jest na rzecz efektu artystycznego.