"Ekstaza Świętej Teresy" autorstwa Berniniego
Jedna z najwspanialszych rzeźb epoki baroku, marmurowa kompozycja zwana "Ekstazą Świętej Teresy" ("L'Estasi di Santa Teresa"), znajdujący się w kaplicy Cornaro kościoła Santa Maria della Vittoria, wyrzeźbił Bernini (1598-1680), jeden z czołowych rzeźbiarzy barokowych szkoły rzymskiej. To intensywne dzieło sztuki chrześcijańskiej, uważane jest za jedno z najważniejszych dzieł i przykładów kontrreformacyjnej rzeźby barokowej, mającej na celu przekazanie duchowych wartości Kościoła katolickiego. Rzeźba ukazuje epizod "religijnej ekstazy" w życiu klauzurowej hiszpańskiej mistyczki i karmelitanki Teresy z Avili (1515-1582), opisany w jej autobiografii "Księga Życia". Pomimo statusu tego ważnego dzieła sztuki religijnej (tej rzeźby), krytycy tego dzieła nie są zgodni co do tego, czy Teresa doświadcza intensywnego stanu boskiej radości, czy po prostu fizycznego orgazmu. Rzeczywiście, niektórzy współcześni pobożni obserwatorzy wyrażali oburzenie, że Bernini poniża tak święte doświadczenie, przedstawiając je w sposób seksualny. Jednak profesor Robert Harbison w swojej książce Reflections on Baroque (2000, University of Chicago Press) podał w wątpliwość pogląd, że Bernini, wyznawca św. Ignacego Loyoli, mógł zamierzać coś takiego.
Uważa natomiast, że Bernini wykorzystał pozorny erotyczny charakter tego doświadczenia jako transcendencję do nowego, wyższego typu duchowego przebudzenia. "Ekstaza Świętej Teresy" jest kluczowym dziełem w ustanawianiu Berniniego jednym z największych rzeźbiarzy w historii sztuki.
Kardynał Federico Cornaro
Bernini (ówczesny czołowy rzeźbiarz w Rzymie) pracował nad rzeźbą w latach 1647-1652, za panowania papieża Pamfilów Innocentego X (1644-1655), od którego nie otrzymał mecenatu, ze względu na długi, bliski związek z poprzednikiem Innocentego, ekstrawaganckim Urbanem VIII (1623-44). W każdym razie Bernini otrzymał zlecenie od weneckiego kardynała Federico Cornaro (1579-1673), który wybrał na miejsce swojej kaplicy grobowej kościół Santa Maria della Vittoria karmelitów bosych. Wnętrze kaplicy, oszałamiające połączenie architektury oraz rzeźby i malarstwa, zostało również zaprojektowane przez Berniniego. Centralnym elementem kaplicy jest właśnie rzeźba św. Teresy. Zapłata Berniniego wynosiła 12.000 scudi, co było wówczas ogromną sumą.
Kompozycja kaplicy i rzeźba "Ekstazy Świętej Teresy"
Zasadniczo Bernini zaprojektował kaplicę jako "teatr" dla swojej rzeźby, która była kluczowym elementem całej kompozycji. Jest ona umieszczona w niszy nad i za ołtarzem, otoczona parami marmurowych kolumn. Jest teatralnie oświetlona wiązkami naturalnego światła z ukrytego okna nad głową, co nadaje przepięknego efektu całej rzeźbie. To naturalne światło miesza się i odbija się od snopa pionowych osi z pozłacanego brązu za rzeźbą, wyrzeźbionych tak, by imitowały promienie słońca (promienie bożej chwały. Wysoko na suficie kaplicy znajdują się freski z "trompe l'oeil" (styl tworzenia) przedstawiające niebo wypełnione cherubinami.
Rzeźba "Ekstaza Świętej Teresy" składa się właściwie z dwóch wyrzeźbionych w białym marmurze postaci: samej Teresy, ukazanej na obłoku, oraz stojącego nad nią anioła, trzymającego złotą włócznię wycelowaną w jej serce.
Ta kompozycja rzeźbiarska przedstawia doświadczenie religijnej ekstazy Teresy, opisane w jej autobiografii, kiedy anioł pojawił się przed nią ze złotą włócznią: "Wydawało mi się, że czasami wbija mi ją w serce i... zostawia mnie całą płonąca wielką miłością do Boga. Ból był tak wielki, że aż jęczałem, a jednak słodycz tego nadmiernego bólu była tak wielka, że nie mogłam chcieć się jej pozbyć. Dusza jest teraz pełna, gdyż nic innego jak Bóg nie jest w stanie jej dotknąć". [Zauważ, że Teresa wyraża swoje intensywne pragnienie Boga językiem erotycznej namiętności, podejścia, które jest częścią długiej tradycji tego, co nazywa się "mistycyzmem ślubnym".]
Aby przedstawić prawdziwą intensywność doświadczenia Teresy, Bernini pokazuje jej omdlenie w niemal erotycznej ekstazie, z zamkniętymi oczami i otwartymi ustami, a obie jej ręce zwisają bezwładnie w dół. Pofałdowana, ciężka draperia jej ubrań dodaje ruchu i dramatyzmu scenie, a faktura tkaniny kontrastuje z czystością jej twarzy. Dziecinny anioł spogląda z miłością na Teresę, gdy przygotowuje się do przebicia jej serca włócznią boskiej miłości, dopełniając jej mistycznej jedności z Bogiem.
Aby sformalizować i "uwierzytelnić" tę scenę jako autentyczne doświadczenie duchowe zatwierdzone przez Kościół katolicki, Bernini dodał dwie grupy "świadków", wyrzeźbionych w naturalnej wielkości płaskorzeźby po obu stronach Tereasy. Pierwsza grupa, składająca się z czterech męskich członków rodziny Cornaro, znajduje się na lewo od ołtarza, jak w loży w teatrze. Druga grupa, składająca się z męskich przedstawicieli kościoła i państwa, znajduje się po prawej stronie.
Interpretacja rzeźby "Ekstaza Świętej Teresy"
Tradycyjna interpretacja "Ekstazy Świętej Teresy" Berniniego jest stosunkowo prosta. Rzeźba przedstawia przemożne poczucie duchowego uniesienia świętej będącej w komunii z Bogiem. Bernini posługuje się obrazami sugerującymi zmysłową przyjemność, ale tylko po to, by oddać namacalny charakter doświadczenia Teresy, a przedstawiony stan świętej jest manifestacją jej miłości do Boga i tęsknoty za duchowym zjednoczeniem z Nim. Praca jest zgodna z celami kampanii artystycznej katolickiej kontrreformacji, która starała się jak najdokładniej przekazać tajemnice katolicyzmu.
Sztuka Beniniego
Kaplica Cornaro jest pięknie zaprojektowana jako "wystawa" św. Teresy i jej doświadczenia jedności (komunii) z Bogiem. Jej przestrzenna konstrukcja, wykorzystanie światła, malarstwa ściennego "trompe l'oeil", w połączeniu z zastosowanym marmurem, złoconym drewnem i złoconym brązem, jest idealnym narzędziem do takiego wyrażenia pobożności i świętości. Sama marmurowa rzeźba (jej biel kontrastująca z polichromowanym marmurem) precyzyjnie ustawiona nad ołtarzem, jakby była boskim wydarzeniem w powietrzu, jest idealnym przedstawieniem ruchu w bezruchu. Jednak draperia wyraża także "pobudzenie" omdlałej zakonnicy. Niesamowita dbałość Berniniego o szczegóły jest wyraźnie widoczna w drobiazgowym wyrzeźbieniu małego palca lewej ręki Anioła oraz kciuka i palca wskazującego jego prawej ręki.
Okres po Innocentym X
Po śmierci Innocentego i objęciu urzędu papieskiego przez Aleksandra VII (1655-1667) Bernini odzyskał sławę. Umożliwiło mu to skupienie się na architekturze barokowej (w szczególności na jego słynnym projekcie przebudowy placu przed Bazyliką Świętego Piotra w Rzymie, gdzie zbierali się pielgrzymi, aby otrzymać błogosławieństwo papieża) oraz na budowie jego dwóch najwspanialszych kościołów tj. S. Andrea al Quirinale i S. Maria dell'Assunzione, Ariccia, w Rzymie. Wszystko to bardzo wzmocniło jego reputację jako jednego z najlepszych architektów barokowych w mieście.
Czytaj nasz blog tutaj.