Fresk “Alegoria Boskiej Opatrzności” Pietro da Cortona
"Alegoria Boskiej Opatrzności" jest arcydziełem doskonale reprezentującym sztukę trompe l'oeil. Fresk został stworzony przez Pietro da Cortonę, aby ozdobić przestrzenny sufit wielkiego salonu pałacowego domu rodziny Barberini w Rzymie. Realizując to prestiżowe zlecenie (na czele klanu Barberini stanął Maffeo Barberini, który następnie wstąpił na Stolicę Piotrową jako papież Urban VIII) Cortona poszedł w ślady mistrza renesansu Correggio (1489-1534), którego własne arcydzieło ("Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny" w katedrze w Parmie, 1526-30) zadziwiłoświat. Istniała jednak kluczowa różnica między tymi dwoma dziełami, które stały się tak bardzo sławne.
"Wniebowzięcie" było dziełem sztuki chrześcijańskiej, podczas gdy "Alegoria" była świecką celebracją życia i rodziny papieża. Cortona, znany już rodzinie Barberinich dzięki Portretowi papieża Urbana VIII (1627, Muzea Kapitolińskie, Rzym), dostał zlecenie od Francesco Barberini, bratanka Urbana VIII. Rozpoczął prace w 1633 r. i neiaml skończył je w 1637 r., kiedy to został wezwany do Florencji, aby namalować dwa malowidła ścienne dla Ferdynanda II Medyceuszy w Pałacu Pitti. Po powrocie do Rzymu ukończył projekt Barberini w 1639 roku. "Alegoria Boskiej Opatrzności" była postrzegana jako szczyt malarstwa barokowego i jeden z największych przejawów "di sotto" w malarstwie ściennym w Rzymie. Fresk wywarł znaczący wpływ na późniejszych "quadraturisti" (malarzy kwadraturowych), w tym na słynnego Andrea Pozzo (1642-1709), twórcę nieśmiertelnej "Apoteozy Świętego Ignacego" (1688-94), w jezuickim kościele Sant'Ignazio na Polu Marsowym w Rzymie.
Analiza fresku "Alegoria Boskiej Opatrzności"
Ten kwadraturowy wizerunek jest najwspanialszym świeckim freskiem rzymskiego wysokiego baroku. Został on zamówiony przez największego papieża epoki Urbana VIII (panującego w latach 1623-44). Schemat Cortony wyznacza apogeum papieskiej władzy i splendoru. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) papiestwo było w stanie utrzymać pozory wielkiego mocarstwa, wykorzystując podziały w Europie, ale pod koniec wojny Francja stała się dominującą siłą europejską. Wskazuje to na tę wielką zmianę to, że Ludwik XIV (panujący w latach 1643-1715) mógł wezwać do Paryża w latach 1665-1666 Berniniego (1598-1680), papieskiego architekta i rzeźbiarza. Papież Aleksander VII (panujący w latach 1655-67) nie maił wyjścia i musiał zgodzić się na coś, czego jego poprzednik zabroniłby stanowczo i surowo.
Pietro da Cortona był praktykantem u niewyróżniającego się malarza florenckiego, z którym wyjechał do Rzymu około 1612 roku. Wielka szansa Cortony nadeszła, gdy zwrócił na siebie uwagę Marcello i Giulio Sacchetti, bogatych braci florenckich, którzy również przenieśli się do Rzymu. Sacchetti byli przyjaciółmi Urbana VIII (dawniej kardynała Maffeo Barberiniego) i to za ich pośrednictwem artysta uzyskał patronat papieski.
Mitologiczny obraz Cortony zdobi wartownię (Sala dei palafrenieri), czyli Gran Salon, który był centralną publiczną salą recepcyjną Pałacu Barberini, zaprojektowanym przez Carlo Maderno (1556-1629) przy pomocy Berniniego i Francesco Borromini (1599-1667). Każda rodzina wybrana na papiestwo wykorzystała swoje szczęście, aby wznieść pałac dla swoich świeckich spadkobierców. (W 1672 r. kardynał Altieri został wybrany na Klemensa X. Miał osiemdziesiąt lat, więc prace nad nowym Palazzo Altieri trwały dzień i noc na wypadek śmierci papieża przed jego ukończeniem!)
Papieże są wybierani, aby Bóg mógł interweniować w realizacji swojego planów i stąd papieski podpis: Divina Providentia Pontifex Maximus ("Papież przez Opatrzność Bożą"). Kardynał Barberini otrzymał "boski znak" zapowiadającym jego elekcję. Otóż rój pszczół (herb jego rodziny) wylądował na ścianie jego celi podczas konklawe. Odniesienie do tego jest częścią centralnej całej dekoracji, gdzie Boska Opatrzność, siedząca na chmurach (z Czasem i Losami pod nią), nakazuje personifikacji Rzymu koronować ramiona Barberiniego. Na dole znajduje się Minerwa, bogini Mądrości, obalająca Gigantów (których widziano zrzucanych przez te góry), którzy zebrali się, aby rzucić wyzwanie Niebu. Wyrażana jest tutaj obrona Kościoła przed jego wrogami. Cnoty panowania Barberiniego zostały podkreślone poprzez inne mitologie i personifikacje w pozostałej części fresku.
Fresk Cortony jest pofałdowany, podobnie jak Galeria Farnese, którą w latach 90. XVI wieku ozdobił Annibale Carracci (1560-1609), lider szkoły bolońskiej. Podobnie jak schemat Annibale'a i fresk "Stworzenie Adama" (1508-12) Michała Anioła na suficie Kaplicy Sykstyńskiej, arcydzieło Cortony obejmuje wspaniały malowany gzyms, co pozwoliło mu podzielić je na różne sceny. Stanowiły one tło, na którym wiele postaci Cortony (w tym Minerwy i Gigantów) zostało przedstawionych w dynamicznych pozach i na dużą skalę z przodu płaszczyzny fresku. Jednak Opatrzność Boża jest bardziej odległa ukazana wysoko powyżej, skrócona w centralnym niebie.
Barberini Gran Salone, w przeciwieństwie do Galerii Farnese Annibale, ma dwie kondygnacje. Umożliwiło to Cortonie nadanie sufitowi "idealnego" punktu, z którego można go oglądać, a to, w połączeniu z bogatym, weneckim kolorem i masywnymi, potężnymi figurami, nadaje sufitowi epickiej wielkości i natychmiastowości, pomimo epizodycznego charakteru.
Sufit jest niezwykle bogaty w szczegóły, zwłaszcza w rogach, gdzie znajdują się symulowane brązowe płaskorzeźby przedstawiające Cnoty kardynalne (obok sceny Minerwy to Mucius Scaevola wkładający rękę do ognia, za Męstwo, i Scypion odsyłający niesplamioną Saguntine, młodą pannę, którą schwytał jako łup, dla zobrazowania Umiarkowania, Roztropność i Sprawiedliwości) oraz mnóstwo mermenów, nimf, girland i bukranii (czaszki wołu), zwykle wykonanych w stiuku, ale tutaj ukazanych iluzjonistycznie. Cortona pilnie studiował starożytną rzeźbę rzymską i architekturę rzymską. Miał również dużą bibliotekę jako źródło informacji o starożytności. Oddał nawet hołd renesansowemu malarzowi Rafaelowi, który jest centralną postacią Opatrzności Bożej, ponieważ jej poza pochodzi bezpośrednio z jednej z "Sybilli" Rafaela, fresku z 1514 roku w kaplicy Chigi w Santa Maria della Pace w Rzymie.
Uznany za jeden z najlepszych wizerunków barokowych XVII wieku, "Alegoria Boskiej Opatrzności" Cortony łączy w sobie kilka tradycji iluzjonistycznego malowania sufitów, zapożyczonych częściowo od wcześniejszych mistrzów, w tym Correggio, Annibale Carracciego, Paolo Veronese (1528-88) i innych. Dziś oczywiście pomysł stworzenia wizualnego pomnika na chwałę rozrzutnej i skorumpowanej rodziny papieskiej w oparciu o szereg cnót boskich wydaje się archaiczny i nieuczciwy. Wtedy było to zupełnie normalne.
Czytaj nasz blog tutaj.